De voormalige synagoge in Winschoten ziet er tegenwoordig heel anders uit dan op de foto en is voor een groot deel geel geverfd. (Zie foto hieronder.) Boven de ingang staat 'Gereformeerde Kerk' en helemaal rechts bij de deur 'Opstandingskerk'. Foto: Relikwi.nl, 23 december 2008.
De synagoge van Winschoten staat aan de Bosstraat 24, 9671 GH. Het is een Rijksmonument en is ingeschreven onder nummer 39008 op 13 juni 1973. De Rijksmonumentomschrijving luidt als volgt:
'Synagoge, gebouwd in 1854 in neo-classicistisch- eclectische trant ter vervanging van een oudere voorgangster. Links van het sterk teruggerooide gebouw ligt de omstreeks de eeuwwisseling gebouwde rabbinaatswoning in Moorse trant (mon .nr 434387; zie afbeelding hierboven). De voormalige kosterswoning annex school en slachthuis rechts van de synagoge, is wegens te sterke wijzigingen niet van rijkswege beschermd. Tot omstreeks de jaren zestig is het voorterrein van de synagoge afgezet door een eenvoudig 19de-eeuws smeedijzeren hek' (zie foto boven).
Inleiding
Ondanks de wijzigingen die met name in het interieur hebben plaatsgevonden om dit geschikt te maken voor de Gereformeerde eredienst en het ontbreken van de kenmerkende synagogale inrichting (onder meer de vrouwengalerij is afgebroken), is dit markant vormgegeven gebouw als belangrijke herinnering aan de voormalige bloeiende Joodse gemeenschap van Winschoten van zeer groot historisch belang.
Omschrijving De voormalige syngagoge, gebouwd in 1854 in neo- classicistisch-eclectische trant met als opvallend architectonisch element een imposante pilastergevel. Het is een monumentaal zaalgebouw op rechthoekige plattegrond, opgetrokken uit rode Groniger baksteen op gepleisterde plint en gedekt door een met pannen belegd schilddak op rondhouten sporen op onderslagen; houten lijstgoot. De voorgevel wordt geleed door een middenrisaliet bestaande uit vier kolossale pilasters die het fronton met rondboogvenster dragen. Omlijste ingang met fronton; stoep. Alle gevels hebben twee rijen halfrondgesloten lage vensters; de vensters in achter- en zijgevels worden van elkaar gescheiden door gemetselde pilasters.
De voormalige woning van de rabbi met rechts de synagoge is tegenwoordig deels een winkel geworden. Foto: ©Jur Kuipers.
Interieur Het interieur wordt overdekt door een tonvormig gewelf met eenvoudig lijstwerk, bestaande uit een frameconstructie van houten schenkels waarop een bepleisterde rietbekleding is aangebracht. Glas-in-lood vensters met eerste kwart 20ste-eeuw geometrisch motief. Waardering Voormalige synagoge van algemeen cultuur- en architectuurhistorisch belang - wegens de herinnering die het gebouw, samen met de eveneens beschermde voormalige rabbinaatswoning (mon.nr 434387), levend houdt aan de vroegere Joodse gemeente van Winschoten; - wegens de markante architectonische vormgeving; - wegens de vroegere functie van synagoge; - wegens de spilfunctie die gebouw vervult binnen het voormalige synagogecomplex' (1)
De mikwe in de synagoge is nog aanwezig, maar niet meer in gebruik. Het mikwe of mikwa is Nederlands-Jiddisch (Hebreeuws:מִקְוָה of "Mikwa", mv. mikwa'ot of mikwes) en betekent letterlijk 'levendig water' en is een belangrijk reinigingsritueel in het jodendom. Het doel is hierbij niet de hygiëne, maar de spirituele reinheid.
De Joodse geschiedenis in Winschoten Winschoten ligt in het zuid-oosten van de provincie Groningen aan de doorgaande weg naar Duitsland. Het is een oud dorp en het is in vroegere tijden de hoofdplaats van het landschap Reiderland. De bevolking van de plaats vindt zijn bestaan voornamelijk als koopman, ambachtlieden en boeren. Tevens kent de plaats een opvallend groot aantal wevers. Tussen 1632 en 1657 onderneemt Salomon Izaaks een viertal pogingen om zich in het dorp te vestigen; maar zijn verzoeken worden steeds afgewezen.
Glas-in-lood raam in de rabinaatswoning. Foto: ©Jur Kuipers.
De eerste Joden vestigen zich eind 17e eeuw in de plaats. Rond 1710 telt het dorp zo'n vier Joodse gezinnen. Dit aantal neemt in de eerste helft van de 18e eeuw maar nauwelijks toe. Pas in tweede helft van de 18e eeuw is er sprake van een groei van het aantal Joodse inwoners. In 1773 telt het dorp elf Joodse gezinnen en in 1783 wonen in het dorp 34 Joden en in de omgeving eenzelfde aantal. Vooral in de 19e eeuw groeit de Joodse bevolking sterk. In 1814 telt de Joodse Gemeente Winschoten 197 leden, waarvan er 170 te Winschoten wonen.
In 1773 is er voor het eerst sprake van bestuurders of parnassim van een Joodse Gemeente Winschoten. In datzelfde jaar wordt er een reglement opgesteld waarin de onderlinge verhoudingen tussen de Winschoter Joden wordt geregeld. Desondanks kent de Joodse Gemeente veel onderlinge strubbelingen. In de 19e eeuw groeit Winschoten uit tot het bestuurlijk, juridisch en verzorgingscentrum van oostelijk Groningen. In minder dan een eeuw verdubbelt de bevolking.
Ook de Joodse bevolking neemt spectaculair toe: van 196 in 1809 tot 699 in 1899. Zij zijn voornamelijk werkzaam als koopman, slager en veehandelaar. Een groot deel van de winkels in de plaats wordt gedreven door Joden. In 1941 telt de plaats nog 493 Joden. In augustus en oktober 1942 wordt het grootste deel van hen gedeporteerd. Begin 1943 worden de laatste Joden gedeporteerd. Van alle Winschoter Joden hebben niet meer dan zo'n 20 de oorlog overleefd. Op de Joodse begraafplaats is een monument geplaatst ter herinnering aan de omgekomenen (6).
Ornament aan de Rabinaatswoning. Foto: ©Jur Kuipers.
Rijksmonument
De synagoge van Winschoten is een Rijksmonument (nr.39008) Het monument wordt door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed als volgt omschreven:
Geschiedenis
Monumentomschrijving Rijksdienst.
Omschrijving Voormalige synagoge, gebouwd in 1854 in neo- classicistisch-eclectische trant met als opvallend architectonisch element een imposante pilastergevel. Monumentaal zaalgebouw op rechthoekige plattegrond, opgetrokken uit rode Groniger baksteen op gepleisterde plint en gedekt door een met pannen belegd schilddak op rondhouten sporen op onderslagen; houten lijstgoot. De voorgevel wordt geleed door een middenrisaliet bestaande uit vier kolossale pilasters die het fronton met rondboogvenster dragen. Omlijste ingang met fronton; stoep. Alle gevels hebben twee rijen halfrondgesloten lage vensters; de vensters in achter- en zijgevels worden van elkaar gescheiden door gemetselde pilasters.
Waardering
Mozes, saartje en Betje van Berg
Balletje van Berg Tot 1974 kun je in de Torenstraat in Winschoten de in omstreken beroemde 'Echte Winschoter Citroenballen' kopen. In een suikerwerk- en chocoladewinkeltje dat in 1840 wordt geopend door Mozes, Saartje en Betje van Berg. De familie Van Berg maakt deel uit van de joodse gemeenschap die zich vanaf de 17e eeuw in het dorp heeft gevestigd (1). 'Balletje van Berg'.
Bij het horen van die naam loopt bij generaties Winschoters het water nog steeds in de mond. De naam duidt op de suikerwerkwinkel in de Torenstraat. De Joodse middenstander Benjamin van Berg zet de winkel op. Benjamin verkoopt snoep en zijn zoons Mozes en Carel Leon gaan daarmee door. Zij breiden de winkel aan het einde van de 19e eeuw verder uit, in een tijd dat Winschoten na Amsterdam procentueel de Nederlandse stad met de meeste Joden is. En iedereen in de stad noemt de winkel 'Balletje van Berg'. Dit vanwege de citroenballen, het meest bekende fabrikaat van de winkel. Fabrikaat ja, want de twee broers hebben ook een eigen suikerwerkfabriek.
De laatste telg van de familie Van Berg verdwijnt in een eeuw geleden uit de winkel. De Joodse familie Zuidema neemt de zaak over en na de Tweede Wereldoorlog zwaait de – ook Joodse – familie Gudema er de scepter. De naam 'Balletje van Berg' blijft tot de sluiting in 1972 aan de winkel kleven (5).
En ja, ik herinner me dat winkeltje nog wel uit de tijd dat ik in Winschoten het voorgezet onderwijs en de PABO heb gevolgd. Lekkere gele citroenballen... (HH).
De Torenstraat in Winschoten, met geheel links de winkel van Balletje van Berg. Rechts de (muiziek)winkel van Hekman die nog steeds bestaat en in het midden de toren van Winschoten. Bron: eigen verzameling.
Achtergronden Vooral in de 19e eeuw, als Winschoten uitgroeit tot het bestuurlijk en juridisch centrum van oost-Groningen en een belangrijke handelsstad wordt, gaan er veel arme Duitse en Oost-Europese joden wonen. Rond 1900 herbergt Winschoten na Amsterdam zelfs de tweede joodse gemeenschap van Nederland en heeft het als enige plaats buiten Amsterdam een joodse bijnaam: Sodom.
De tentoonstelling vertelt de joodse geschiedenis van Winschoten aan de hand van het leven en vooral de gedichten van Saul van Messel, pseudoniem van historicus en dichter Jaap Meijer. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw publiceert Van Messel veel persoonlijke gedichten over het joodse leven in Groningen en de zoektocht naar zijn eigen identiteit. Lameris:
Ik had al langer belangstelling voor Saul van Messels fascinerende levensverhaal. Hij was een geboren Winschoter van orthodox-joodse komaf die op vrij jonge leeftijd naar Amsterdam vertrok. Hij trouwde een geassimileerd joodse meisje, werd zionist en keerde zich daar na de Tweede Wereldoorlog weer vanaf. Hij was permanent op zoek naar een eigen identiteit. In Winschoten was hij het joodse jongetje, in Amsterdam het provinciaaltje.
Ook schaamte over deze donkere periode doet de herinnering aan het joodse verleden van Winschoten uit het collectieve geheugen verdwijnen. Pas vanaf 2000 verschijnen er met regelmaat studies over de joodse gemeenschap in Winschoten. En op 15 april 2005 wordt een door Bert van Ringh ontworpen nieuw Joods Herinneringsmonument op het Is raëlplein onthuld (2). Het monument bestaat uit drie zuilen met op elke zuil een natuurstenen plaquette. Voor de zuilen is een verscheurde davidster geplaatst op een zwart natuurstenen voetstuk. Het geheel is omheind door gele paaltjes.
De tekst op het voetstuk luidt:
Hun zielen worden gebundeld van het eeuwig leven.
Op de plaquettes staan de namen, overlijdensdata en plaatsen van alle 389 omgekomen joodse medeburgers van de stad. Het monument is geplaatst op het Israëlplein in het hart van Winschoten, waar de meeste Joden hebben gewoond of hun nering hebben gehad. Het exacte aantal gedeporteerde Joden uit Winschoten is niet meer na te gaan, omdat er vóór 3 oktober 1942 al Joodse mannen uit Winschoten per trein naar werkkampen in Nederland zijn vervoerd. De oprichting van het monument is een initiatief van de stichting 'Oud-Winschoten' in nauwe samenwerking met onder meer de vereniging 'Handel en Nijverheid', de vereniging 'Ambulante Handel' en de inwoners van Winschoten. Commissaris van de Koningin in de provincie Groningen, de heer J.G.M. Alders, heeft het monument onthuld (2).
De plaats waar de trein binnenkwam bij Auschwitz II - Birkenau. De foto is gemaakt in de zomer van 2004. 'The gatehouse at the former German Nazi concentration camp of Auschwitz II (Birkenau), leading to the gas chambers. Note that this is inside the camp looking back from the loading ramp to the "Gate of Death". The gatehouse was built in 1943 and the rail spur began operating in May 1944. Before then, deportees arrived at the old Judenrampe over two kilometres away and either walked or were taken in trucks to the gas chambers' Foto: Michel Zacharz AKA Grippenn op Wikipedia. Licentie: Bron: Creative Commons CC-BY-SA-2.5..
Meer lezen:
Noten, bronnen en referenties: 1. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. 2. Historisch Nieuwsblad, maart 2005. Het Joodse leven in Gronings Sodom. 3. Wikipedia, geraadpleegd 25 augustus 2017. 4. Joods verleden in Winschoten: https://jonet.nl/joods-verleden-van-winschoten 5. Dagblad van het Noorden, 3 april 2017. 6. Groninger Archieven: Joden in Groningen/Winschoten.
|
|||||||||
